प्रजनन क्षमता एउटा संवेदनशील विषय हो, जसले विश्वभरका अनगिन्ती व्यक्ति र दम्पतीहरूलाई छोइरहेको छ। प्रजनन स्वास्थ्य सम्बन्धी कुराकानी प्रायः महिलामा केन्द्रित हुन्छ, तर पुरुष प्रजनन क्षमता पनि गर्भाधानको समीकरणमा उत्तिकै महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। पुरुष प्रजनन क्षमताको केन्द्रीय तत्व शुक्राणुको स्वास्थ्य हो, जसमा मदिरा खपत र धूम्रपान जस्ता धेरै जीवनशैलीका कारकहरूद्वारा प्रभावित हुन सक्छ। यी बानीहरू र पुरुष प्रजनन क्षमताबीचको सम्बन्ध व्यापक वैज्ञानिक अनुसन्धानको विषय भएको छ, जसले यी पदार्थहरूले शुक्राणुको गुणस्तरमा पर्न सक्ने हानिकारक प्रभावहरूलाई प्रकाशमा ल्याएको छ। यस लेखमा, हामी शुक्राणुको स्वास्थ्य, पुरुष प्रजनन क्षमता, र मदिरा तथा धूम्रपानको खपतको सम्बन्ध अन्वेषण गर्नेछौं, जसमा महत्त्वपूर्ण अध्ययनहरूद्वारा समर्थन गरिएका प्रभावहरू समेटिएका छन्।
शुक्राणुको स्वास्थ्य र पुरुष प्रजनन क्षमताको समझ
शुक्राणुको स्वास्थ्यलाई धेरै मापदण्डहरूद्वारा निर्धारण गरिन्छ, जसमा शुक्राणुको संख्या, गतिशीलता, आकृति, र समग्र डीएनए अखण्डता समावेश छन्। यी तत्वहरूले पुरुष प्रजनन क्षमतामा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। गर्भाधानका लागि पुरुषले स्वस्थ र गतिशील शुक्राणु उत्पादन गर्नुपर्छ, जसले अण्डासम्म पुगेर निषेचित गर्न सक्छ। यी पक्षहरूमा कुनै पनि असामान्यताले गर्भाधानको सम्भावनालाई अवरुद्ध गर्न सक्छ र कहिलेकाहीं प्रजनन असफलता वा गर्भपतन जस्ता अवस्थाहरू निम्त्याउन सक्छ, खराब शुक्राणु गुणस्तरका कारण।
विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO)का अनुसार, सामान्य वीर्य मापदण्डहरूमा समावेश छन् :
- शुक्राणु संख्या- प्रति मिलिलिटर वीर्यमा १५ मिलियनभन्दा बढी शुक्राणु हुनुपर्छ।
- गतिशीलता- कम्तिमा ४०% शुक्राणुले अगाडि बढ्नुपर्नेछ।
- आकृति- कम्तिमा ४% शुक्राणुको सामान्य आकार हुनुपर्छ।
शुक्राणुको गुणस्तर उमेर, चिकित्सीय अवस्थाहरू, वातावरणीय विषहरू र जीवनशैली विकल्पहरूद्वारा प्रभावित हुन सक्छ। यीमध्ये, मदिरा र धूम्रपान सेवनले शुक्राणुको स्वास्थ्यमा नकारात्मक प्रभाव पार्ने महत्त्वपूर्ण कारकहरू हुन्।
मदिरा सेवन र शुक्राणुको स्वास्थ्य
मध्यमदेखि भारी मदिरा सेवनले पुरुष प्रजनन क्षमतामा हानिकारक प्रभाव पार्ने देखाइएको छ। मदिराले हर्मोनको स्तरमा विघटन ल्याउँछ, जसमा टेस्टोस्टेरोन, पुरुष शुक्राणु उत्पादनका लागि जिम्मेवार प्रमुख यौन हर्मोन पनि समावेश छ। मदिराको दीर्घकालीन सेवनले अण्डकोषमा क्षति पुर्याउँछ, शुक्राणु उत्पादन र शुक्राणुको गुणस्तर घटाउँछ।
हर्मोनल विघटन
मदिराले हाइपोथालामस-पिट्युटरी-गोनाडल (HPG) अक्षमा हस्तक्षेप गर्छ, जसले टेस्टोस्टेरोन जस्ता हर्मोनहरूको उत्पादनलाई नियमन गर्छ। २०१९ मा *एन्ड्रोलोजी* मा प्रकाशित एक अध्ययनले पत्ता लगायो कि प्रति हप्ता १४ भन्दा बढी पेय पदार्थ सेवन गर्ने पुरुषहरूको टेस्टोस्टेरोन स्तर ती पुरुषहरू भन्दा उल्लेखनीय रूपमा कम थियो जसले कम पेय पदार्थ सेवन गरे वा मदिरा सेवन गरेनन्। टेस्टोस्टेरोनको यो कमीले शुक्राणु उत्पादन घटाउन सक्छ र समग्र शुक्राणु गुणस्तरलाई हानी गर्न सक्छ।
शुक्राणुको संख्या र गतिशीलता
२०१४ मा *BMJ Open* पत्रिकामा प्रकाशित एक डेनिश अध्ययनले १८ देखि २८ वर्षका १२०० भन्दा बढी युवाहरूको वीर्यको गुणस्तर विश्लेषण गर्यो। अनुसन्धानकर्ताहरूले पत्ता लगाए कि मध्यमदेखि भारी मदिरा सेवन (प्रति हप्ता ५ युनिटभन्दा बढी) शुक्राणुको एकाग्रतामा ३३% को कमी र कुल शुक्राणु संख्यामा ५१% को कमीसँग सम्बन्धित थियो। थप रूपमा अध्ययनले अत्यधिक मदिरा सेवनलाई शुक्राणुको गतिशीलता घट्नासँग पनि जोडिएको पायो, जुन शुक्राणुको अण्डासम्म पुग्न र निषेचित गर्नको लागि महत्त्वपूर्ण कारक हो।
आकृति र डीएनए अखण्डता
शुक्राणुको आकृतिले आकारलाई जनाउँछ । आकृतिमा असामान्यताहरूले शुक्राणुको अण्डा निषेचन गर्ने क्षमतालाई अवरोध गर्न सक्छ। २०१८ मा मानव प्रजननमा प्रकाशित एक अध्ययनमा प्रति हप्ता २० युनिटभन्दा बढी मदिरा सेवन गर्ने पुरुषहरूको तुलनामा प्रति हप्ता ५ युनिटभन्दा कम मदिरा सेवन गर्ने पुरुषहरूको शुक्राणुमा असामान्य आकारको प्रतिशत बढी थियो। असामान्य शुक्राणु आकृतिलाई प्रायः गुणसूत्रीय दोषहरूसँग जोडिएको छ, जसले असफल निषेचन वा गर्भपातको परिणाम दिन सक्छ।
आकृतिमा असर पार्नुको साथै, मदिरा सेवनले शुक्राणुमा रहेको डीएनएलाई क्षति पुर्याउन सक्छ। २०१७ मा रोचेस्टर विश्वविद्यालयद्वारा गरिएको एक अध्ययनले अत्यधिक मदिरा सेवन गर्ने पुरुषहरूको शुक्राणुमा डीएनए फ्राग्मेन्टेशनको उच्च स्तर फेला पारेको थियो, जुन आनुवंशिक क्षतिको संकेत हो। डीएनए फ्राग्मेन्टेशनले प्रजनन क्षमतामा कमी ल्याउन सक्छ र गर्भाधान भएमा गर्भपातको जोखिम बढाउन सक्छ।
धूम्रपान र पुरुष प्रजनन क्षमतामा यसको प्रभाव
धूम्रपानले शुक्राणुको स्वास्थ्य र पुरुष प्रजनन क्षमतामा हानि पुर्याउने अर्को कारक हो। चुरोटमा पाइने हानिकारक यौगिकहरू जस्तै निकोटिन, कार्बन मोनोअक्साइड र सिसाले प्रजनन प्रणालीमा टाढासम्म असर गर्न सक्छ। धूम्रपानले शुक्राणुको संख्या, गतिशीलता, असामान्य आकृति र डीएनए क्षतिमा योगदान पुर्याउने अक्सिडेटिभ तनावलाई बढाउँछ।
शुक्राणुको संख्या र गुणस्तर
२०१६ मा *प्रजनन क्षमता र बाँझपन* पत्रिकामा प्रकाशित एक मेटा-अनालिसिसले ५००० भन्दा बढी पुरुषहरू समावेश भएका २० वटा अध्ययनको विश्लेषण गरेको थियो । धूम्रपानलाई शुक्राणुको एकाग्रता र कुल शुक्राणु संख्यामा उल्लेखनीय कमीसँग जोडिएको पायो। अध्ययनका निष्कर्षहरूले धूम्रपानले गैर-धूम्रपानकर्ताहरूको तुलनामा शुक्राणु एकाग्रता घटाउँछ भन्ने देखाए। शुक्राणुको संख्यामा यी घटावटले पुरुषलाई प्राकृतिक रूपमा गर्भाधान गर्न कठिन बनाउँछ।
शुक्राणुको गतिशीलता
पुरुष प्रजनन क्षमतामा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कारक मध्ये एक शुक्राणुको गतिशीलता हो, जसमा शुक्राणुले अण्डासम्म प्रभावकारी रूपमा पौडिन सक्ने क्षमता जनाउँछ। २०१८ मा *क्लिनिकल इन्भेस्टिगेसन* पत्रिकामा प्रकाशित एक अध्ययनले धूम्रपानकर्ताहरूको शुक्राणुको गतिशीलता लगभग २०% कम भएको देखायो। चुरोटको धुवाँमा रहेका विषाक्त पदार्थहरूले शुक्राणुको माइटोकन्ड्रिया (शुक्राणुको ऊर्जा आपूर्तिकर्ता ) लाई प्रभावित गर्छन्, जसले शुक्राणुको गतिशीलतालाई कमजोर बनाउँछ।
आकृति र डीएनए क्षति
धूम्रपानले शुक्राणुको आकृतिमा पनि नकारात्मक प्रभाव पार्छ। २०२० मा *एन्ड्रोलोजी* मा प्रकाशित एक अध्ययनले धूम्रपानले असामान्य आकृतिको शुक्राणुको उच्च अनुपातसँग सम्बन्धित भएको पायो। साथै चुरोटको धुवाँमा पाइने हानिकारक प्रतिक्रियात्मक अक्सिजन प्रजातिहरू (ROS) ले प्रजनन प्रणालीमा अक्सिडेटिभ तनावलाई बढाउँछ। ROS ले शुक्राणुको डीएनएलाई क्षति पुर्याउन सक्छ, जसले शुक्राणुको डीएनए फ्राग्मेन्टेशन दरहरू बढाउँछ, २०२० मा *अमेरिकन जर्नल अफ एपिडेमियोलोजी* मा प्रकाशित एक अध्ययनले देखाएको छ।
शुक्राणु डीएनए फ्राग्मेन्टेशन पुरुष बाँझोपन, गर्भपात र जन्म दोषहरूको प्रमुख कारक हो।
दोस्रोहात धूम्रपान
चाखलाग्दो कुरा के छ भने, धूम्रपानले प्रजनन क्षमतामा पार्ने नकारात्मक प्रभावहरू केवल सक्रिय धूम्रपानकर्ताहरूमा मात्र सीमित हुँदैन। अनुसन्धानले देखाएको छ कि दोस्रोहात धूम्रपानको सम्पर्कले पनि शुक्राणुको स्वास्थ्यलाई हानि पुर्याउन सक्छ। २०१९ मा *टोब्याको कन्ट्रोल* पत्रिकामा प्रकाशित एक अध्ययनले नियमित रूपमा दोस्रोहात धूम्रपानमा पर्ने पुरुषहरूको शुक्राणुको गतिशीलता कम रहेको र शुक्राणुको डीएनए फ्राग्मेन्टेशनको स्तर उच्च रहेको पत्ता लगायो। यसले गैर(धूम्रपानकर्ताहरूका लागि पनि, यदि उनीहरूले आफ्नो प्रजनन स्वास्थ्यलाई अनुकूल बनाउनु छ भने, धूम्रपान वातावरणबाट टाढा रहनको महत्त्वलाई झल्काउँछ।
मदिरा र धूम्रपानको संयोजित प्रभाव
जबकि मदिरा सेवन र धूम्रपान स्वतन्त्र रूपमा शुक्राणु स्वास्थ्यका लागि हानिकारक छन् । यी दुई कारकहरूको संयोजनले समन्वयात्मक प्रभाव पार्न सक्छ, जसले क्षतिलाई बढाउन सक्छ। २०२० मा *प्रजनन जीवविज्ञान र एन्डोक्राइनोलोजी* मा प्रकाशित एक अध्ययनले मदिरा अत्यधिक पिउने र धूम्रपान गर्ने पुरुषहरूको शुक्राणुको संख्या र गतिशीलता ती पुरुषहरूको तुलनामा उल्लेखनीय रूपमा कम रहेको पत्ता लगायो जसले यी मध्ये कुनै एक मात्र व्यवहारमा संलग्न थिए। मदिरा र चुरोटको विषाक्ततामा संयुक्त सम्पर्कले शुक्राणुमा हुने अक्सिडेटिभ तनाव र डीएनए क्षतिलाई बढाएको देखिन्छ, जसले प्रजनन क्षमतामा थप कमी ल्याउँछ।
के शुक्राणुको गुणस्तर सुधारन सम्भव छ त ?
सुखद समाचार के हो भने, मदिरा र धूम्रपानको शुक्राणु स्वास्थ्यमा पर्ने नकारात्मक प्रभावहरू केही अवस्थामा उल्टिन सक्छन्। केही अध्ययनहरूले देखाएका छन् कि धूम्रपान छोड्दा र मदिरा सेवन घटाउँदा समयसँगै शुक्राणुको गुणस्तरमा सुधार आउन सक्छ। २०१९ मा *फर्टिलिटी एन्ड स्टेरिलिटी* मा प्रकाशित एक अध्ययनले देखायो कि ६ महिनासम्म धूम्रपान नगर्ने पुरुषहरूको शुक्राणुको गतिशीलता र आकृतिमा सुधार भएको थियो, यद्यपि केही पुरुषहरूले डीएनए क्षति देखाइयो, जसले धूम्रपानको अवधि र गहनताले पुनस् प्राप्तिको सीमा निर्धारण गर्न सक्छ भन्ने कुरा सुझाव दिन्छ।
त्यसैगरी, मदिरा सेवन घटाउँदा टेस्टोस्टेरोनको स्तर र शुक्राणुको गुणस्तरमा सुधार आएको देखिएको छ। २०२१ मा *जर्नल अफ मेन्स हेल्थ* मा गरिएको एक अध्ययनले देखायो कि जसले प्रति हप्ता ५ भन्दा कम पेय पदार्थमा घटाए, तिनीहरूको शुक्राणुको संख्या र गतिशीलतामा केही महिनाभित्र सुधार भएको थियो। यद्यपि, दीर्घकालीन र अत्यधिक मदिरा सेवनले दीर्घकालीन अण्डकोष क्षति निम्त्याउन सक्छ, जसलाई उल्ट्याउन कठिन हुन्छ।
पुरुष प्रजनन स्वास्थ्यका लागि एउटा आह्वान
मदिरा सेवन, धूम्रपान, र पुरुष प्रजनन क्षमताबीचको सम्बन्ध स्पष्ट छस् यी दुवै बानीहरूले शुक्राणुको स्वास्थ्यमा हानि पार्छन् र प्रजनन क्षमतामा कमी ल्याउँछन्। शुक्राणुको गुणस्तर गर्भाधान र स्वस्थ गर्भावस्थाका लागि पुरुषहरूले आफ्नो प्रजनन स्वास्थ्यलाई अनुकूल बनाउन मदिरा र धूम्रपानका बानीहरू प्रति सचेत हुन आवश्यक छ। जबकि मध्यमता महत्त्वपूर्ण छ, यी पदार्थहरूलाई पूर्ण रूपमा परित्याग्नु नै शुक्राणुको स्वास्थ्यलाई जोगाउने सबैभन्दा प्रभावकारी तरिका हो।
पहिले नै बाँझोपनको समस्या भोगिरहेका पुरुषहरूका लागि, धूम्रपान छोड्ने, मदिरा सेवन घटाउने, र स्वस्थ आहार तथा व्यायामलाई समावेश गर्ने जस्ता जीवनशैली परिवर्तनहरूले शुक्राणुको गुणस्तरमा सुधार ल्याउन सक्छ र गर्भाधानको सफलतामा वृद्धि गर्छ। पुरुष प्रजनन क्षमता विश्वव्यापी रूपमा बाँझोपनका ५०५ मुद्दाहरूमा योगदान गर्ने भएकोले, यी जीवनशैलीका कारकहरूलाई सम्बोधन गर्नु केवल व्यक्तिगत प्रजनन स्वास्थ्यका लागि मात्र होइन, प्रजनन चेतना र परिवार योजना सम्बन्धी व्यापक छलफलका लागि पनि महत्त्वपूर्ण छ।
निष्कर्षमा विज्ञान स्पष्ट छस् मदिरा र धूम्रपानले शुक्राणुको स्वास्थ्यलाई हानि पुर्याउँछ। बढ्दो बाँझोपनको सँगै यी जीवनशैली विकल्पहरू र पुरुष प्रजनन क्षमतामा तिनीहरूको प्रभावका बारेमा चेतना फैलाउनु आवश्यक छ। स्वस्थ बानीतिर अग्रसर हुने कदमले पुरुषहरूलाई पिता बन्ने सम्भावना मात्र होइन समग्र स्वास्थ्यमा पनि सुधार ल्याउन मद्दत गर्दछ।
