काठमाडौं। ‘खरबुजा’ फलसँग अपरिचित सायद धेरै कम मानिस होलान्। यसलाई अंग्रेजीमा ‘वाटर मेलन’ र नेपालीमा खरबुजा वा तरबुजा पनि भन्ने गरिएको छ। पहाडी भेकका केही मानिस भने यो फलको सम्बन्धमा कम जानकार छन् । तर तराई अनि पहाडका धेरै सहरमा भने यो फल गर्मीका बेला धेरै नै लोकप्रिय छ । ‘खरबुजा’ एकवर्षीय लहरे बाली हो।
‘खरबुजा’ भनेको कुकर्बिटासिया (वैज्ञानिक नाम– सिट्रलस लेनेटस) वर्गमा पर्ने लहरे तथा फूल फुल्ने बिरुवा हो । यो विशेषगरी गर्मी हावापानीमा हुने फल हो । यो तुसारो, हिउँ पर्ने लेकाली तथा चिसो पहाडी ठाउँमा उत्पादन हुँदैन ।
खरबुजाको उत्पादन चार हजार वर्ष पहिले उत्तरपूर्वी अफ्रिकामा सुरु भएको मानिन्छ । यो फल गर्मीजन्य रोग रोकथाम गर्न उपयोगी हुन्छ । यस्तै गर्मीमा प्यास मेटाउन तथा शीतलता प्रदान गर्न पनि उत्तम मानिन्छ । यो एन्टिअक्सिडेन्ट, भिटामिन ‘ए’ र ‘सी’ सहित पोषक तत्त्वहरूले भरिएको हुन्छ ।
शरीरलाई आवश्यक पानी
हाइड्रेटेड हाम्रो शरीरलाई राम्रोसँग काम गर्न महत्त्त्वपूर्ण छ । पानीको मात्रा बढी भएको खानाले मानव शरीरलाई राम्रोसँग काम गर्न मद्दत गर्छ । खरबुजामा ९२ प्रतिशत पानी हुन्छ । यसमा पानी बढी भएका कारण कम क्यालोरी घनत्व छ । कम क्यालोरी घनत्व भएको खरबुजा खाँदा लामो समय भोक मेटिएको महसुस गराएर तौल व्यवस्थापनमा मद्दत मिल्ने हुन्छ । खरबुजामा भएको पानीले मानिसलाई हाइड्रेटेड राख्न मद्दत गर्न सक्छ । हाइड्रेटेडले समग्र स्वास्थ्यमा सुधार हुन्छ।
आवश्यक पोषक तत्त्व र क्यालोरी कम
खरबुजामा पोटासियम, म्याग्नेसियम र भिटामिन ए र सीसहित विभिन्न प्रकारका पोषक तत्त्व हुन्छन् । यसमा क्यालोरीको मात्रा पनि अपेक्षाकृत कम हुन्छ । खरबुजामा कम क्यालोरी, कार्बोहाइड्रेट, फाइबर, चिनी, प्रोटिन, बोसो, भिटामिन ए, भिटामिन सी, पोटासियम, म्याग्नेसियमलगायत पोषण तत्त्वहरू हुन्छन् । खरबुजा सिट्रुलिनको एक समृद्ध स्रोत हो । यसमा उपलब्ध एक एमिनो एसिड जसले स्वास्थ्यमा गतिलो सुधार गर्न सक्छ ।
यस फलमा भिटामिन सी, क्यारोटीनोइड्स, लाइकोपिन र ‘कुकुरबिटासिन ई’सहित एन्टिअक्सिडेन्टहरू पाइन्छ । खरबुजाले शरीरलाई हानि पुर्याउने अनावश्यक तत्त्वहरूलाई नष्ट गरिदिन्छ । मधुमेह, हृदय रोग र क्यान्सरजस्ता अवस्थाहरू निम्त्याउन सक्ने तत्त्वलाई नष्ट गरिदिन्छ । यसर्थ खरबुजामा पर्याप्त मात्रामा भिटामिन ए र सीसहित धेरै पोषक तत्त्वहरू छन् । यसले लाइकोपिन र कुकुरबिटासिन ई जस्ता एन्टिअक्सिडेन्टहरू पनि प्रदान गर्दछ ।
क्यान्सर प्रतिरोधमा उपयोगी
खरबुजामा पाइने लाइकोपिन र कुकुरबिटासिन ईलगायत सम्भावित क्यान्सर प्रतिरोधी तत्त्वहरू हुन् । लाइकोपिन तत्त्व पाइने खरबुजाको सेवनले प्रोस्टेट र कोलोरेक्टल क्यान्सरजस्ता केही प्रकारको क्यान्सरको जोखिम कम गर्न मद्दत गर्छ।
लाइकोपिनले इन्सुलिनजस्तो ग्रोथ फ्याक्टरको रगतको स्तर घटाएर कोषिका विभाजनलाई बढावा दिने हर्मोनलाई कम गर्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ । विशेषगरी कोषिका विभाजन अनियन्त्रित हुँदा क्यान्सर हुन्छ । कोषिकालाई खरबुजामा भएको तत्त्वले विभाजन हुँनै दिँदैन। खरबुजामा बिरुवाका यौगिक तत्त्वहरू हुन्छन् जसले क्यान्सरका केही प्रकारसँग लड्न मद्दत गर्छ ।
हृदयघातको खतरा हुँदैन
खरबुजामा भएका धेरै पोषक तत्त्वहरूले मुटुको स्वास्थ्यलाई सहयोग गर्न सक्छन् । मुटु रोग विश्वभर मृत्युको प्रमुख कारण हो । यसले मानिसको रक्तचाप र कोलेस्ट्रोल स्तर घटाएर हृदयघात र स्ट्रोकको जोखिम कम गर्न सक्छ। अध्ययनअनुसार यसमा फाइने लाइकोपिनले कोलेस्ट्रोल र रक्तचाप कम गर्न मद्दत गर्दछ।
यसले उच्च कोलेस्ट्रोल स्तरको कारणले गर्दा अक्सिडेटिभ क्षति रोक्न पनि मद्दत गर्न सक्छ। खरबुजामा सिट्रुलिन नामक एमिनो एसिड पनि हुन्छ जसले शरीरमा नाइट्रिक अक्साइडको स्तर बढाउन सक्छ । नाइट्रिक अक्साइडले रक्तवाहिकाहरू विस्तार गर्न मद्दत गर्दछ, जसले रक्तचाप कम गर्छ ।
खरबुजामा अन्य हृदय गर्ने भिटामिनहरू, खनिजहरूमा म्याग्नेसियम, पोटासियम र भिटामिन ए, बी र सी तत्त्व पाइन्छ। खरबुजामा पाइने लाइकोपिन र सिट्रुलिनले रक्तचाप र कोलेस्ट्रोल घटाएर मुटु स्वस्थ राख्न मद्दत पुर्याउँछ।
शरीर सुनिँदैन, अक्सिडेटिभको तनाव कम हुन्छ
खरबुजामा एन्टिअक्सिडेन्ट, लाइकोपिन र भिटामिन सीको संयोजनले शरीर सुन्निने र अक्सिडेटिभ क्षतिलाई कम गर्न मद्दत गर्दछ । एउटा अध्ययनअनुसार, केही मुसालाई खरबुजाको पाउडर खुवाउँदा कम अक्सिडेटिभ तनाव र इन्फ्लेमेटरी मार्कर सी–रिएक्टिभ प्रोटिनको कम स्तर नियन्त्रण समूहमा भएकाहरूको तुलनामा विकसित भएको पाइएको थियो । अतः खरबुजामा यस्ता यौगिक तत्त्वहरू हुन्छन्, जसले शरीर सुन्निने, रातो हुने, शरीर दुख्ने,इन्फेक्सनको समस्यालगायत कम गर्न मद्दत गर्छ।
आँखाका लागि उपयोगी
खरबुजामा पाइने लाइकोपिन तत्त्वले आँखा स्वस्थ राख्न मद्दत पुर्याउँछ । ‘म्याकुलर डिजेनेरेसन’ एक सामान्य आँखा समस्या हो, जसले वृद्ध तथा वयस्कहरूमा अन्धोपन निम्त्याउन सक्छ ।
एन्टिअक्सिडेन्ट र एन्टी–इन्फ्लेमेटरी कम्पाउन्डको रूपमा लाइकोपिनको भूमिकाले यो समस्या रोक्न र रोक्न मद्दत गर्न सक्छ, यद्यपि अनुसन्धान सीमित छ । यसले आँखाको कोषिकाहरूलाई क्षति पु¥याउने इन्फ्लेमेटरी मार्करहरूको क्षमता घटाएको विभिन्न अनुसन्धानहरूले देखाएका छन्।
मांसपेशी दुखाइ कम गर्न सक्छ
खरबुजामा पाइने सिट्रुलाइन नामक एक एमिनो एसिडले शरीर स्वास्थ्य राख्छ । यस्तै मांसपेशी दुखाइ कम गर्न सक्छ । एक समीक्षाले कम्तिमा सात दिनका लागि सिट्रुलिनको नियमित सेवनले शरीरको नाइट्रिक अक्साइडको उत्पादन बढाएर एरोबिक कार्यसम्पादन सुधार गरेको फेला पारेको छ । खरबुजामा पाइने तत्त्वले रक्तवाहिकाहरू विस्तार गर्न मद्दत गर्दछ । यसको सेवनले मुटुबाट शरीरका विभिन्न भागमा सजिलै रगत प्रवाह हुन्छ ।
छाला स्वास्थ्य राख्न उपयोगी
खरबुजामा पाइने भिटामिन ए र सी छालाको स्वास्थ्यका लागि महत्त्वपूर्ण हुन्छ । शरीरलाई कोलाजेन बनाउन मद्दत गर्दछ । यसमा पाइने एक प्रोटिन तत्त्वले मानिसको छाला कोमल र कपाललाई बलियो राख्छ ।
अन्तर्राष्ट्रिय विभिन्न अध्ययनका अनुसार खरबुजामा पाइने भिटामिन सीको उच्च सेवनले चाउरी पर्ने र छाला सुक्खा हुने सम्भावनालाई कम गर्न सक्छ । भिटामिन ए स्वस्थ छालाका लागि पनि महत्त्वपूर्ण छ किनकि यसले छालाका कोषिकाहरू बनाउन र मर्मत गर्न मद्दत गर्दछ । खरबुजामा पाइने धेरै पोषक तत्त्वहरूले कपाल र छालाको स्वास्थ्यलाई बढावा दिने वैज्ञानिकहरूको ठहर छ ।
खाना पचाउन उपयोगी
खरबुजामा प्रशस्त मात्रामा पानी र थोरै मात्रामा फाइबर हुन्छ, जुन दुवै स्वस्थ्य पाचनका लागि आवश्यक हुन्छ । फाइबरले आन्द्रालाई नियमित राख्न मद्दत गर्दछ । पानीले पाचन प्रणालीको फोहोर हटाउन मद्दत गर्छ । खरबुजामा रहेको फाइबर र पानीको मात्राले नियमित रूपमा आन्द्राको सफाइ गर्छ । यसले पाचन स्वास्थ्यमा मद्दत पुर्याउनेमा दुईमत नभएको खाद्यविद्हरूको दाबी छ।
खरबुजामा फस्पोरस, पोटासियम, म्याग्नेसियम, सोडियम, क्याल्सियम, आइरन, भिटामिन बी तथा ई पाईन्छ । यसको सेवनले शरीरमा भिटामिनको कमी हुन दिँदैन । शरीरको तौल घटाउनका साथै मिर्गौलाको समस्या हटाउन पनि सहयोग पुर्याउँछ।
जन्डिस, टाइफाइड तथा उच्च रक्तचापमा पनि यस फलको सेवन लाभदायक हुने स्वास्थ्यविद्हरू दाबी गर्छन् । खरबुजा गर्मीको लोकप्रिय फल हो, जसलाई सामान्यतः स्लाइसहरूमा, मिश्रित फल सलादमा र जुसको रूपमा खाने गरिन्छ।
